η Ιστορία του Σχολείου μας

 

 

ΤΟ ΔΗΜΟΤΙΚΟ ΣΧΟΛΕΙΟ  (ΤΣΑΤΑΛΤΖΑΣ) ΧΩΡΙΣΤΗΣ ΔΡΑΜΑΣ

 Γεωργιάδης Νικόλαος, Σχολικός Σύμβουλος 4ης Περιφέρειας Δημ. Εκπ/σης Ν. Δράμας

Παπαδόπουλος Λάζαρος, Δάσκαλος 5ου Δημοτικού Σχολείου Καβάλας

Τρίκος Σπύρος, Δάσκαλος – Γραμματέας Διδασκαλείου «Δ. Γληνός»,

Θέση και πληθυσμός του οικισμού

Ο ιστορικός οικισμός της Τσατάλτζιας, που το αρχαίο τοπωνύμιό της είναι Όχρα[1], με το Δ. της 1. 4. 1927, ΦΕΚ τ. Α 76/1927[2] μετονομάστηκε σε Χωριστή, βρίσκεται σε απόσταση 6 χιλιομέτρων ανατολικά της πόλης της Δράμας. Σήμερα αποτελεί δημοτικό διαμέρισμα του Καποδιστριακού Δήμου Δράμας. Ο πληθυσμός του δημοτικού διαμερίσματος ανέρχεται σε 2354 κατοίκους[3].

Η κωμόπολη κατοικείται, από την περίοδο της Τουρκοκρατίας, μόνο από ελληνόφωνους κατοίκους, το γλωσσικό ιδίωμα των οποίων συνάδει με αυτό του Δοξάτου, της Αδριανής, των οικισμών που βρίσκονται στους πρόποδες του Παγγαίου αλλά και αυτό των Θασίων.

Τη δεκαετία του 1920 η Χωριστή γίνεται καταφύγιο και τόπος υποδοχής προσφύγων από τον Πόντο, κυρίως από την περιοχή του Ακ Δαγ Ματέν της Άγκυρας[4]. Την ίδια περίοδο εγκαθίστανται μεμονωμένες οικογένειες από την Κεφαλονιά, την Κέρκυρα, την Κρήτη, την Πελοπόννησο, τη Δυτική Μακεδονία και την Ήπειρο. Ακόμη, ως απάνεμο λιμάνι στον ξεριζωμό από τις πατρογονικές τους εστίες βρίσκουν τη Χωριστή Μικρασιάτες από την Προύσα, από τη Σμύρνη αλλά και πάρα πολλοί από την Ανατολική Θράκη και την Ανατολική Ρωμυλία, όπως από το Κερμένι, την Τυρολόη, την Αρκαδιούπολη, το Ορτάκιοϊ, τη Στράντζα και άλλα μέρη[5].

Στη δεκαετία του 1950 δέχεται ένα κύμα εσωτερικών μεταναστών από τις περιοχές του Παρανεστίου. Είναι οι Φαρασιώτες, που προέρχονται από την Καππαδοκία. Έτσι η Χωριστή μετατρέπεται σε μια πολυπολιτισμική κοινωνία, που ως άλλο Βυζάντιο, εντάσσει και ομογενοποιεί στην κυρίαρχη πληθυσμιακή ομάδα όλους τους προαναφερόμενους πληθυσμούς. Είναι πλέον οι Χωριστιανοί.

Η εκπαίδευση στη Χωριστή πριν από την απελευθέρωση

Στοιχεία για τα εκπαιδευτικά πράγματα της κωμόπολης στην πριν από την απελευθέρωση περίοδο, που πραγματοποιήθηκε κατά τη διάρκεια του β΄ βαλκανικού πολέμου (1 Ιουλίου 1913), ύστερα δηλαδή από 540 χρόνια Οθωμανικής[6] και εννεάμηνης βουλγαρικής κατοχής, έχουμε από τον Κώδικα της Τσατάλτζιας[7]. Αποτελεί σημαντική πηγή πληροφοριών για την ιστορία και τη λαογραφία όχι μόνο της Χωριστής αλλά επαγωγικά και για όλες τις ορθόδοξες κοινότητες του Καζά Δράμας, που σε συνδυασμό με τα περιεχόμενα των αποσπασματικών φύλλων του Κώδικα της Προσοτσάνης[8] και του Κώδικα της Βησσότσανης[9] (Ξηροπόταμος), που καλύπτει την περίοδο 1906 – 1933, δίνουν πολύτιμα στοιχεία και συμβάλλουν ως οι ελάχιστες καταγεγραμμένες πηγές που αφορούν εκπαιδευτικά, και όχι μόνο, ζητήματα της περιοχής.

Ο Κώδικας της Χωριστής καλύπτει μια χρονική περίοδο 74 χρόνων (1842 – 1916), μέχρι δηλαδή την έναρξη της β΄ βουλγαρικής κατοχής (1916 – 1918), κατά τη διάρκεια της οποίας ο πληθυσμός της κωμόπολης αποδεκατίστηκε, αφού στα δύο αυτά χρόνια 539 άτομα πέθαναν είτε ως όμηροι (221) στη Βουλγαρία είτε από ασθένειες, πείνα, εξαθλίωση (318)[10]. Αποτελείται από 293 σελίδες από τις οποίες είναι γραμμένες μέχρι τη σελ. 272. Ενδιάμεσα υπάρχουν 21 σελίδες άγραφες (λευκές).

Το περιεχόμενο πολλών καταγραφών αφορά απολογιστικά στοιχεία εσόδων και εξόδων της Εφοροεπιτροπής ενώ σε άλλες καταχωρούνται πρακτικά συνελεύσεων, εκλογών αλλά και αποφάσεων για εισφορές, αποφάσεις συντεχνιών (καπνεργάτες – καφεπώλες), ο κανονισμός λειτουργίας της Φιλόπτωχου Αδελφότητας και άλλων συλλογικών οργάνων ή και ιδιόχειρες καταχωρίσεις πρακτικών των μητροπολιτών της Δράμας όπως του Αθανάσιου του Γ΄, του Αγαθάγγελου, του Γερμανού του Γ΄, του Φιλοθέου, του Χρυσοστόμου Δράμας και μετέπειτα Εθνοϊερομάρτυρα Σμύρνης, του Αγαθαγγέλου του Β΄ του Μάγνητος[11].

Η πρώτη αναφορά για εκπαιδευτικά θέματα στον Κώδικα της Χωριστής γίνεται στη σελ. 5, (όπως έχει αριθμηθεί μεταγενέστερα ο Κώδικας)[12], όπου αναφέρεται με ημερομηνία «1844 Ιανουαρίου 14: ο θεωρηθείς λογαριασμός της εν τη κάθ’ ημάς χώραν Τσατάλτζιης Ιεράς Εκκλησίας των ενδόξων Εισοδίων της Υπεραγίας Θεοτόκου…» και στη σελίδα των εξόδων (Δόσις) καταγράφεται ως δαπάνη «…όσα διά μισθόν διδασκάλου ενός χρόνου 650», ενώ ως νομισματική μονάδα καταγράφονται τα «γρόσια».

Γίνεται κατανοητό ότι στη Χωριστή την περίοδο αυτή υπάρχει δάσκαλος, ο οποίος μισθοδοτείται από την κοινότητα με ετήσιο μισθό 650 γρόσια, που σημαίνει ότι το 1844 στη Χωριστή η παιδεία καλλιεργείται σε επίπεδο πρωτοβάθμιου σχολείου. Στη σελ. 10 με ημερομηνία 25 Ιανουαρίου 1846 καταγράφεται ως δαπάνη (δόσις) «…εις τον αρχιμανδρίτην ακόντο (σ.σ. σε πίστωση) της διδασκαλικής γρόσια 390 … εις τον παπα-Γεώργιον (σ.σ. Δυσανάγνωστα) διδασκάλου ενός χρόνου 265». Από εδώ φαίνεται η έλλειψη δασκάλων και η αξιοποίηση από μέρους των Επιτρόπων των ιερωμένων ως δασκάλων.

Η ανέγερση των αλληλοδιδακτικών διδακτηρίων

Στη συνέχεια και στις σελ. 19 και 20 καταχωρούνται τα έσοδα και τα έξοδα του έτους 1849 και διαπιστώνεται ότι το έτος αυτό ανεγείρεται εκ θεμελίων στην «αυλή της Ιεράς Εκκλησίας η Αλληλοδιδακτική Σχολή». Ο ισολογισμός των εσόδων και εξόδων ανέρχεται στο ποσό των 12998 γροσίων. Τα έσοδα προήλθαν από συνδρομές, (4487 γρόσια), από πώληση ελληνικών βιβλίων (670 γρόσια), από το παγκάρι (τις εισπράξεις) της Εκκλησίας (6841 γρόσια), αλλά και από «κοινόν της χώρας δια βοήθειαν της Σχολής» (1000 γρόσια), ενώ ως έξοδα αναφέρονται τα οικοδομικά υλικά (11476 γρόσια), για τον οντά (σ.σ. οικία) του δασκάλου (241 γρόσια), για την αγορά πίνακα καλλιγραφίας (130), για πλακοκόνδυλα καλλιγραφίας (49), για βιβλιάρια αλληλοδιδακτικής (79) και για άλλα βιβλία ελληνικά (1031 γρόσια).

Από τα παραπάνω φαίνεται ότι οι κάτοικοι της Χωριστής καινοτομούν, εισάγοντας στην εκπαίδευση των παιδιών τους την αλληλοδιδακτική μέθοδο διδασκαλίας , που αποτελεί απόρροια επιρροών από το ελεύθερο ελληνικό κράτος[13]. Στη συνέχεια στον Κώδικα βρίσκουμε πολλές καταγραφές, που αφορούν κυρίως τις μισθοδοσίες των διδασκάλων, αγορές βιβλίων, έξοδα συντήρησης της Αλληλοδιδακτικής Σχολής.

Η πνευματική κίνηση στη Χωριστή ενισχύεται με την άφιξη του Χρυσοστόμου Καλαφάτη ως μητροπολίτη Δράμας. Η ελληνική κοινότητα της Χωριστής, εξαιτίας έριδων που είχαν προκύψει, είχε περιέλθει σε μαρασμό. Ο Χρυσόστομος την πέμπτη ημέρα από την άφιξή του στη Δράμα, επισκέπτεται τη Χωριστή και την επόμενη, 26 Ιουλίου 1902, ιδρύεται με προτροπή του «η Φιλόπτωχος Αδελφότης Άγιος Γεώργιος» Τσατάλτζιας[14]. Αρχίζει μία περίοδος που χωρίς υπερβολή θα μπορούσε να ονομασθεί ως «η Αναγέννηση» για την ιστορία της Χωριστής. Μέχρι το 1906 κατασκευάζεται ο μεγαλοπρεπής ναός των Εισοδείων της Θεοτόκου στη θέση του παλαιού, το «Αναγνωστήριο» με αίθουσα θεάτρου όπου ανεβάζονται διάφορα έργα. Ιδρύεται ο γυμναστικός – μουσικός Σύλλογος «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ». Επισκευάζονται τα παλαιά διδακτήρια προσλαμβάνονται 4 δάσκαλοι και οι 2 δασκάλες[15]. Στις 6 Ιουλίου 1904 (σελ. 149 του Κώδικα) «υπό την προεδρία του αρχιερατικού επιτρόπου αρχιδιακόνου Θεμιστοκλέους[16] «η Εφοροεπιτροπή κατήρτισε τον προϋπολογισμό των σχολών διά το έτος 1904 – 1905 και προέβη εις την συμφωνίαν μετά του διδάξαντος προσωπικού. Προσλήφθηκε για τα ίδια καθήκοντα (διδασκάλου και ψάλτου) ο κ. Β. Καυταντζής με ετήσιο μισθό 55 λίρες οθωμανικές, ο κύριος Αριστείδης Χατζησταύρου με μισθό 33 λίρες οθωμανικές, ενώ ο Χ. Χειρούργος έχει απαλλαγεί και γι’ αυτό προτείνεται να εξευρεθεί αντικαταστάτης με ετήσιο μισθό 30 λιρών και τέλος να εξευρεθεί ακόμη ένας δάσκαλος με μισθό 20 λιρών. Παράλληλα προσλήφθηκαν ως διδασκάλισσες η κυρία Ελένη Τριανταφυλλίδου και η κυρία Τερψιθέα Λουκά με μισθούς 25 και  20 λιρών αντίστοιχα.

Το διδακτικό έτος τελειώνει με τις ετήσιες εξετάσεις, όπως καταχωρεί ιδιοχείρως ο Μητροπολίτης Χρυσόστομος στη σελίδα 160 του Κώδικα, «εξετάσαμεν…αμφοτέρων των σχολών και εμείναμεν λίαν ευχαριστημένοι εκ των λαμπρών προόδων των μαθητών.»[17]

Η απόφαση για την ανέγερση νέων διδακτηρίων

Στις 15 Δεκεμβρίου 1907, (σελ. 168 – 169 του Κώδικα) παρουσία του μητροπολίτη Βάρνης Νεοφύτου, ως αντιπροσώπου του απόντος (;) Χρυσοστόμου, αποφασίζεται σε γενική συνεδρίαση της Μουχταροδημογεροντίας, των Εφόρων και των Επιτρόπων στην αίθουσα του «Αναγνωστηρίου», λόγω της «ομολογουμένως σαθράς και ετοιμόρροπου καταστάσεως των κοινοτικών σχολείων αρρένων τε και θηλέων και του νηπιαγωγείου η ανέγερση νέων διδακτηρίων». Για το λόγο αυτό αποφασίζεται για κάθε οκά καπνού να εισπράττεται ως φόρος από τον ταμία «20 παράδες ήτοι ήμισυ γρόσιον». Το ποσό που θα συγκεντρώνεται θα κατατίθεται σε υποκατάστημα της Τράπεζας Αθηνών στην Καβάλα. Παράλληλα ο Μητροπολίτης με ενέργειές του προς το Σεβαστό Πατριαρχείο θα ζητούσε την έκδοση άδειας ανέγερσης κτιρίου από την Υψηλή Πύλη[18], γιατί για την ανέγερση οποιουδήποτε κοινωφελούς δημόσιο κτιρίου έπρεπε να υπάρχει η σχετική άδεια. Στη συνέχεια σε πάρα πολλές σελίδες στον Κώδικα καταγράφονται αναφορές σχετικά με τη φορολόγηση του καπνού, ακόμη και μετά την επιστροφή του Χρυσοστόμου από την εξορία του, για να συγκεντρωθεί το επαρκές πόσο ή να συναφθεί σχετικό δάνειο (σελ. 172, 179, 192, 194).

Δυστυχώς νέες έριδες μεταξύ των κατοίκων σχετικά με το οικόπεδο, όπου θα ανεγερθεί το νέο διδακτήριο, αποτελούν εμπόδια στην ολοκλήρωση της απόφασης. Στις 7 Ιανουαρίου 1910 (σελ. 194) «υπό την προεδρείαν του Θεοφιλέστατου Αγίου Αργυρουπόλεως κ.κ. Γερμανού, Αρχιερατικού Αντιπροσώπου του Αγίου Δράμας κ.κ. Χρυσοστόμου και προτάσεως γενομένης περί της οικοδομής των νέων σχολικών κτιρίων αντί των ήδη αχρήστων απεφασίσθησαν τα εξής:

«Περί μεν των οικοπέδων εν ω μέλλουσιν να κτισθώσι τα νέα σχολικά κτίρια αποφάσεως υπαρχούσης των δυο εν τοις Πατριαρχίοις Σωμάτων ήτοι της Ιεράς Συνόδου και του Διαρκούς Εθνικού Μικτού Συμβουλίου όπως γενικώς σχολεία, αναγνωστήρια, νοσοκομεία και παντοίου είδους φιλανθρωπικά και κοινοτικά κτήματα κτίζωνται εν τω περιβόλω των εκασταχού Εκκλησιών, ουδείς εγένετο λόγος και ουδεμία ηγέρθει αντίρρησις, πάντων ομοφώνως ευρόντων εύλογον και συνετήν και σεβαστήν την τοιαύτην απόφασιν των δύο της Εκκλησίας Σωμάτων. Επομένως τα νέα σχολικά κτίρια θα κτισθώσιν εντός του περιβόλου της Εκκλησίας. … Εν τη αυτή συνεδρία εξουσιοδοτήθη η επί της οικοδομής εξαμελής Επιτροπή όπως μέχρι τέλους Ιανουαρίου προβή εις συμφωνία μετά διαφόρων αρχιτεκτόνων ίνα γένηται εγκαίρως η έναρξις των εργασιών της οικοδομής.» Παρά την παραπάνω απόφαση που την υπογράφουν αρκετοί κάτοικοι και των δύο μερίδων, η διχοστασία για την εύρεση τοποθεσίας, όπου θα ανεγερθεί το νέο διδακτήριο των σχολών, αποτελεί σημείο σύγκρουσης μεταξύ των μελών της Κοινότητας. Ως φαίνεται μέρος των κατοίκων επιθυμεί να κτισθεί το νέο διδακτήριο στο Β.Δ. τμήμα του οικισμού ενώ οι λοιποί ταυτίζονται με την άποψη του Πατριαρχείου.

Το ζήτημα παραμένει σε εκκρεμότητα μέχρι τον ορισμό νέου Μητροπολίτη, γιατί ήδη ο δημεγέρτης, αδάμαστος, και ακατάβλητος ηγέτης του Ελληνισμού της Δράμας και μια από τις μεγαλύτερες φυσιογνωμίες του Μακεδονικού αγώνα, έχει αναχωρήσει για την Κωνσταντινούπολη και από κει για τη γενέτειρά του την Τρίγλια της Μικράς Ασίας, όπου εκτοπίζεται για δεύτερη φορά. Δε θα ξαναγυρίσει ποτέ πια στην αγαπημένη του Δράμα. Τον αναπληρώνει όπως είδαμε προσωρινά στα καθήκοντά του ο Μητροπολίτης Αργυρουπόλεως Γερμανός[19].

Το Μάρτιο του 1910 ορίζεται Μητροπολίτης Δράμας ο Αγαθάγγελος Β΄ ο Μάγνης. Στις 13 Ιουνίου 1910 «υπό την προεδρείαν του Σεβασμιωτάτου Μητροπολίτου Δράμας κ. Αγαθαγγέλου η γενική συνεδρίαση αποφάσισε: «… Έκτον: ενεκρίθη να γίνει η ανέγερσις των σχολείων εις εν εκ των δύο χωραφίων των ευρισκομένων πλησίον της Εκκλησίας, όμοιον προς το της Δράμας μετά διαστάσεων 22 επί 40 και ύψους 16 μετά τεσσάρων θυρών και ανάλογου παραθύρων.» Με την απόφαση αυτή διαπιστώνεται μία υποχώρηση τόσο της Εκκλησίας όσο και της β΄ μερίδας των κατοίκων. Παρόλα αυτά η έναρξη της ανέγερσης δεν πραγματοποιείται γιατί η διχόνοια έχει εγκαταστήσει το θρόνο της στην Τσατάλτζα. Οι αντιμαχόμενες μερίδες αποβάλουν η μια την άλλη από τις γενικές συνεδριάσεις. Οι αποφάσεις επαναλαμβάνονται, η φορολόγηση επί του καπνού συνεχίζεται αλλά η ανέγερση καθυστερεί. Για όλα αυτά υπάρχουν συνεχείς καταγραφές σε πάρα πολλές σελίδες του Κώδικα.

Η θεμελίωση των νέων διδακτηρίων

Την Κυριακή 22 Ιουλίου 1912, γράφει ιδιοχείρως στον Κώδικα ο Μητροπολίτης Δράμας Αγαθάγγελος, «προηγουμένης της μουσικής, … νέων εν χορώ και παγκοίνου αγαλλιάσεως καταθέσαμεν τον θεμέλιον λίθον των νέων περικαλλών εκπαιδευτηρίων Τσατάλτζας εις την περίοπτον θέσιν του Προφήτου Ηλιού… εγχαραχθεί δε και επιγραφή επί του λίθου τοιαύτη:

«Πατριαρχεύοντος Ιωακείμ του Γ΄, αρχιερατεύοντος Μητροπολίτου Δράμας Αγαθαγγέλου του Μάγνητος, τίθεται ο θεμέλιος ούτος λίθος εκπαιδευτηρίων της Ορθοδόξου Ελληνικής Κοινότητος Τσατάλτζας, συνδρομή φιλομούσων κατοίκων αυτής εν έτει σωτηρίω 1912 Ιουλίου 12 εις δόξαν Χριστού και αθάνατου ελληνικού ονόματος»[20].

Η θέση του Προφήτου Ηλιού βρίσκεται στο Ν.Α. τμήμα του οικισμού σε απόσταση περίπου 400 μέτρων από τον περίβολο της εκκλησίας. Μία συνεχής σύγκρουση και διαίρεση των κατοίκων της κωμόπολης σε μια τόσο σημαντική, ιστορική περίοδο, μεσούντος δηλαδή, του ένοπλου μακεδονικού αγώνα, στον οποίο πήραν μέρος ομαδικά οι νέοι της Τσατάλτζας[21], επιτέλους έληξε με την επικράτηση σώφρονων αντιλήψεων, μπροστά στη αναγκαιότητα ανέγερσης νέων διδακτηρίων.

Η κατασκευή των νέων διδακτηρίων

Βρισκόμαστε μπροστά σε πραγματικά ιστορικές μέρες. Ο α΄ βαλκανικός πόλεμος αρχίζει το φθινόπωρο του 1912 και η Ανατολική Μακεδονία «απελευθερώνεται» από τον οθωμανικό ζυγό από τα «συμμαχικά» στρατεύματα των Βουλγάρων. Γρήγορα αυτή η συμμαχία, όπως είναι γνωστό, καταρρέει και στις αρχές του καλοκαιριού του 1913 αρχίζει ο β΄ βαλκανικός πόλεμος. Ο Μητροπολίτης Αγαθάγγελος την 1η Ιουλίου 1913 θα αναφωνήσει το «Ελευθερίας Ελευθέρια εορτάζομεν,… αναπνέομεν, … ζώμεν» υποδεχόμενος τον απελευθερωτή ελληνικό στρατό στις τάξεις του οποίου έχουν καταταγεί νέοι της Τσατάλτζας για να επιστρέψουν ως απελευθερωτές στην Πατρίδα τους[22].

Όμως η ομογενής Κοινότητα του Δοξάτου θρηνεί την καταστροφή της και τη σφαγή της προηγούμενης ημέρας. Οι Τσαταλτζιανοί αλληλέγγυοι προστρέχουν για να απαλύνουν τον πόνο, όσο αυτό μπορεί να γίνει, προσφέροντας 170 λίρες Τουρκίας από το Ταμείο για την ανέγερση των εκπαιδευτηρίων και 30 λίρες Τουρκίας από έρανο που πραγματοποίησαν[23]. Η ελευθερία συνεχίζει να έχει το τίμημά της.

Στις 6 Ιουλίου 1913 ο Μητροπολίτης της Απελευθέρωσης θα διορίσει Διοικητική Επιτροπή στη Χωριστή, ελευθέρων πολιτών ύστερα από 540 χρόνια σκλαβιάς, με Γραμματέα της τον ελλωγιμώτατο Διευθυντή των σχολών Θεόδωρο Ι. Παπανικολάου. Η Επιτροπή αυτή θα διαθέσει το ποσό των 50 λιρών Τουρκίας για να παράσχει γεύμα στους αξιωματικούς και τους οπλίτες του ελληνικού στρατού, ύστερα από απόφαση της Κοινότητας από τα χρήματα του ταμείου για την ανέγερση των σχολών (3-11-1913).

Ωστόσο το διδακτήριο δεν έχει αποπερατωθεί και τα χρήματα του ταμείου έχουν τελειώσει. Με νέα απόφαση της Κοινότητας, στις 20 Ιουλίου 1914 (σελίδα 260 του Κώδικα) ορίζεται νέα φορολόγηση επί του καπνού.

Το διδακτήριο όμοιο με αυτό της Δράμας (Εκπαιδευτήρια της Ελληνορθοδόξου Κοινότητος Δράμας), τα σχέδια του οποίου είχε καταρτίσει ο υπολοχαγός του ελληνικού στρατού Γ. Χατζημιχάλης[24], διορισμένος από το κεντρικό Κομιτάτο στην περιοχή της Δράμας για την αντιμετώπιση της βουλγαρικής προπαγάνδας που εργαζόταν στη Δράμα ως αρχιτέκτονας, ήταν σχεδόν έτοιμο λίγο πριν από τη β΄ βουλγαρική κατοχή (1916 – 1918). Το κτίριο είναι διώροφο. Είναι κτισμένο σε σχήμα «Π» σε περίοπτη θέση, στην άκρη του οικισμού, μακριά από τις επιλογές των αντιμαχομένων μερίδων.

Έχει τρεις εισόδους, μία σε κάθε πτέρυγα που αφορούσαν στο παρθεναγωγείο, στο αρρεναγωγείο και μία στην πλευρά της «πλάτης» του «Π», η οποία μοιάζει και με «Ε» ή κατ’ άλλους με «Μ». Έτσι η λαϊκή μυθοπλασία δημιούργησε το ιδεολόγημα ότι ο σχεδιαστής έδωσε στη βόρεια πλευρά του κτιρίου το σχήμα «Π», γιατί από το γράμμα αυτό αρχίζει η λέξη «ΠΑΤΡΙΣ» και στη νότια το «Ε» γιατί με αυτό αρχίζει η λέξη «ΕΛΛΑΣ» ενώ κατ’ άλλους από «Π» αρχίζει η λέξη «ΠΑΥΛΟΣ» και από «Μ» τη λέξη «ΜΕΛΑΣ».

Ωστόσο, όλα τα παραπάνω αποτελούν ιδεολογήματα της εποχής, κατάλληλα διασκευασμένα, έτσι ώστε να εξάρουν το εθνικό φρόνημα των σκλαβωμένων πληθυσμών. Η αρχιτεκτονική μορφή του οικοδομήματος αυτού, αλλά και όλων των άλλων που κατασκευάστηκαν την προηγούμενη δεκαετία, εμπλουτίζονται με επιστέψεις και αετώματα και δημιουργούν συνειρμούς και αναγωγές προς την αρχαία Ελλάδα με τον κλασικό τύπο τους, γεμάτα σκοπιμότητα για την εποχή που χτίζονται. Χαρακτηριστική η αντίληψη που κυκλοφορεί έντονα μεταξύ των κατοίκων πως «αφού σκλαβωμένοι κατασκευάζουμε τέτοια λαμπρά οικοδομήματα (Εκκλησία, Αναγνωστήριο, Σχολείο) φανταστείτε αν απελευθερωθούμε…».

Η αρχιτεκτονική αυτή μορφή είναι βέβαιο ότι αποτελεί ευρωπαϊκή αντίληψη του προηγούμενου αιώνα για τη σχολική αρχιτεκτονική[25]. Στην ελεύθερη Ελλάδα, (Μαράσλειο) αλλά και σε άλλες περιοχές της Μακεδονίας ανεγείρονται διδακτήρια στην ίδια μορφή ή και σε σχήμα «Η»[26], λόγω λειτουργικών αναγκών και της επικρατούσας αντίληψης σχετικά με τη σχολική υγιεινή (ευάερα, ευήλια, αριστεροπλάγιος φωτισμός)[27], αλλά και των ευρωπαϊκών επιρροών. Ωστόσο ο όγκος τους και η επιβλητικότητα που αναδίδουν, ενισχύουν την αγάπη και την αυτοθυσία για την πατρίδα. Μην ξεχνάμε ότι κατασκευάζονται σε μια δύσκολη ιστορικά περίοδο, σε μια σκληρή φάση, στην ένοπλη σύγκρουση του Μακεδονικού αγώνα.

Τελικά λίγο πριν από την έναρξη του σχολικού έτους 1916 – 17 το διδακτήριο είναι έτοιμο να φιλοξενήσει τους μαθητές της κωμόπολης. Όμως η Ελλάδα ζούσε τον εθνικό της διχασμό, ο οποίος τελικά έφερε στις 6 Αυγούστου του 1916 τα βουλγαρικά στρατεύματα στην Ανατολική Μακεδονία και την παράδωσε στο έλεός τους, μέχρι τη λήξη του α΄ Παγκοσμίου πολέμου το 1918. Στη β΄ αυτή βουλγαρική κατοχή η Ανατολική Μακεδονία είχε 40000 θύματα! Κι όμως η ελληνική (κρατική) ιστορία σχεδόν αποσιωπά τα γεγονότα της περιόδου αυτής στην Ανατολική Μακεδονία. Καμία επίσημη γιορτή, κανένα μνημείο για τα θύματα. Μόνο στη Χωριστή έχουν καταγραφεί ονομαστικά 623 θύματα αυτήν την περίοδο. Στις 20 Ιουλίου 1917 πεντακόσιοι Τσαταλτζιανοί οδηγήθηκαν ως όμηροι στη Βουλγαρία από τους οποίους ελάχιστοι επέστρεψαν ενώ ο αρχικομιτατζής Τεοντόρ Πανίτσας, ο οποίος είχε προσωπικές εχθρικές δοσοληψίες με τους κατοίκους της Τσατάλτζας, έκαψε όλα τα βιβλία του νέου Συλλόγου η «Αναγεννηθείσα Μακεδονία» που ιδρύθηκε το 1915 από τη συγχώνευση της Φιλοπτώχου Αδελφότητος «Άγιος Γεώργιος» και του γυμναστικού – μουσικού Συλλόγου «Ο ΑΠΟΛΛΩΝ» στο προαύλιο του Αναγνωστηρίου και έστειλε τα μουσικά όργανα του Γυμναστικού Συλλόγου στη Βουλγαρία. Ταυτόχρονα στην αυλή του σχολείου έκαψε όλα τα ελληνικά βιβλία και αρχεία[28]. Το διδακτήριο έπαθε την περίοδο αυτή μεγάλες καταστροφές. Ξηλωθήκαν τα ξύλινα πατώματα και αφαιρέθηκαν τα παράθυρα και οι πόρτες. Χρησιμοποιήθηκε ως στάβλος των ζώων του στρατού κατοχής. Ως διδακτήριο εντέλει λειτούργησε μετά την αποχώρηση των Βουλγάρων το σχολικό έτος 1919 – 1920 και στέγασε το αρρεναγωγείο και το παρθεναγωγείο[29].

 

Η συντήρησή του διδακτηρίου μέχρι το 1940

Η ελληνική εκπαίδευση των κατοίκων της Τσατάλτζας, όπως και των λοιπών οικισμών) μετά την απελευθέρωση της περιοχής το 1919 περιήλθε στο Δημόσιο. Ωστόσο η ανάγκη επισκευής του διδακτηρίου ήταν επιτακτική. Πραγματοποιήθηκε άμεσα με χρήματα και πάλι των κατοίκων του οικισμού, για να λειτουργήσουν οι σχολές. Γράφει ο Διευθυντής το Σχολείου στην «Έκθεσή» του το 1953 «… Το νέον διδακτήριον, κολοσσιαίον και μεγαλόπρεπες, ευκρινώς διακρινόμενον υπό του διερχομένου την δημοσίαν οδόν εκ Δράμας προς Καβάλαν και τανάπαλιν, δημιούργημα εξ ολοκλήρου τον αγαπώντων πολύ την παιδείαν και τον πολιτισμόν κατοίκων της Χωριστης, ανηγέρθη υπ΄ αυτών διά χρημάτων ευχαρίστως και προθύμως προσφερθέντων. Το κράτος ελάχιστα βοήθησε στην αποπεράτωση αυτού. Ούτω κατά το 1932 – 33 διετέθησαν υπό του κράτους το ποσό των δραχμών διακοσίων πεντήκοντα χιλιάδων (250000) δρχ. Εξ αυτών μόνο αι διακόσιαι χιλ. (20000) κατηναλώθησαν δια την επίστρωσιν της μεγάλης αιθούσης δια πλακών και την κατασκευή της οροφής αυτής. Αι υπόλοιπαι πενήντα χιλ. (50000) απεσπάσθησαν κι επεδόθησαν εις το σχολείον της Γραμμένης». Αυτή είναι η μία και μοναδική κρατική επιχορήγηση μέχρι το 1940, που παρασχέθηκε για τη συντήρηση του διδακτηρίου.

Η λειτουργικές αλλαγές του σχολείου

Το σχολείο μέχρι την απελευθέρωση (1913) λειτουργούσε ως τετρατάξιο Αρρεναγωγείο και διτάξιο Παρθεναγωγείο, όπως ήδη έχει προαναφερθεί. Μετά την απελευθέρωση χαρακτηρίστηκε ως «πλήρες 4/τάξιο Δημ. Σχολείον αρρένων Τσατάλτζας» της Εκπαιδευτικής Περιφέρειες Δράμας (12/1915 15 Πράξη του Ε. Σ. Σ. Ε. Δράμας). Η λειτουργία του διακόπηκε λόγω της βουλγαρικής κατοχής (1916 -1918). Μετονομάσθηκε σε 4/τάξιο Δημοτικό Σχολείο Αρρένων Χωριστής λόγω μετονομασίας της κωμόπολης (Π.Δ. της 1–4-1927 / ΦΕΚ τ.Α΄ 76/1927). Συγχωνεύθηκε με το Σχολείο θηλέων σε δύο μεικτά σχολεία και το άλλοτε Σχολείο Αρρένων διατήρησε την αυτοτέλεια του ως 1ο Δημοτικό Σχολείο Χωριστής (έτος 1929). Με το Β.Δ. της 10ης-12-1936 έγινε η υπαγωγή του στην Α΄ Εκπαιδευτική Περιφέρεια Δημοτικής Εκπαίδευσης Δράμας ενώ έχουμε αναστολή της λειτουργίας του την γ΄ βουλγαρική κατοχή (1941 – 1944)[30] .

 

Οι δάσκαλοι – δασκάλες που υπηρέτησαν

Μέσα από τις διάφορες πηγές αναδεικνύονται τα ονόματα των δασκάλων που υπηρέτησαν στα διάφορα σχολεία της Τσατάλτζας.

Η αναφορά για εκπαιδευτικά θέματα στη σελ. 5 του Κώδικα της Χωριστής, όπου αναφέρεται με ημερομηνία «1844 Ιανουαρίου 14 … εις τον παπα-Γεώργιον και τον αρχιμανδρίτην».

Σε γράμμα του σχολάρχου της «Κεντρικής Σχολής» Αλιστράτης Ι. Χαρίδημου με ημερομηνία 15 Οκτωβρίου 1848 προς τον αποφοιτήσαντα της Σχολής Κ. Μάλαμαν ή Καλλικλήν αναφέρεται « … Ο μεν Κλεάνωρ και ο Κλεομένης περί τας αρχάς του παρλθόντος διωρίσθησαν, ο μεν πρώτος της Τζατάλτζας, ο δε δεύτερος της Προσωτσάνης , με μισθόν 2000 χιλ. …»[31].

Γίνονται στον Κώδικα πολλές αναφορές για τη μισθοδοσία των δασκάλων ενώ με ελάχιστες εξαιρέσεις αναφέρονται ονόματα, όπως στη σελ. 107, του κ. Οικονομίδη, κ. Κωνσταντίνου, κ. Γούσιου, κ. Μάλαμα, κ. Αμαλίας, κ. Ευριδίκης. Σε άλλες σελίδες του κυρ – Θωμά γυμναστή, του Β. Καυταντζή, του Αριστείδη , του Χ. Χειρούργος, της Ελένης Τριανταφυλλίδου, της Τερψιθέας Λουκά, του Θεόδωρου Ι. Παπανικολάου, 1ου Διευθυντή μετά την απελευθέρωση (1913). Επίσης σύμφωνα με την έκθεση του Διευθυντή του Σχολείου (1977), κατά την περίοδο 1900 -1909 δίδαξαν στο σχολείο οι δάσκαλοι Κρανάς, Πουγκούρας, Αντωνίου, Καφετζής, Διάκος, Χριστίδης, Νικολαΐδης, Μοκτός, Παπαμιχαήλ, Ιωαννίδης, Κλείτος, Σίμος, Βασιλόπουλος, Δούκας και οι δασκάλες Τασίτσα, Ξανθούλα, Φανή.

Μέχρι τη «μεικτοποίηση» του Αρρεναγωγείου και του Παρθεναγωγείου το 1929 σε 1ο και 2ο Δ.Σ. Χωριστής υπηρέτησαν οι παρακάτω διδάσκαλοι και διδασκάλισσες:

Σωτήριος Πεχλιβάνης, Ιωάννης Τσαμπάζης και οι δύο από τη Χωριστή, Σωτήριος Τσέκος, και Χρήστος Πολυμενάκος από τη Σπάρτη, στον οποίο επιβάλλεται ποινή[32] γιατί συμμετείχε ως υποβολέας σε θεατρική παράσταση ανατρεπτικού περιεχομένου, Μιχ. Γεωργίου από την Κύπρο, Βασίλης Κυριλλίδης από την κάθ’ ήμας Ανατολή, Παναγιώτης Καλογερόπουλος από Μεσσηνία, ο Χριστόδουλος Ανδρούτσος, Άννα Αθανασιάδου, Μελπομένη Παπανικολάου, Μιλτιάδης Παπανικολάου, Ειρήνη Ράγκου εκ Σερρών, Καλλιόπη Μήτσου. Από το 1929 μέχρι 1953 υπηρέτησαν οι Δημήτρης Γεροπάνος από Μεσολόγγι, Κωνσταντίνος Στρατής, Θεόδωρος Παρχαρίδης, Αντώνης Ανδριανάκης, Γεώργιος Σαραντόπουλος από Τρίπολη, Βίκτορ Παπαδόπουλος από την καθ’ ημάς Ανατολή, Σπυρίδων Κούρτης από Λευκάδα, Μαρία Γραμμενίδου, Μαργαρίτα Κωνσταντινίδη, Λουίζα Βοβολίνη από Κέρκυρα, Ροζίνα Τσουκαλά από Κέρκυρα, πέθανε κατά τη διάρκεια της κατοχής στη Σπάρτη, Άννα Στέφου, Κωνσταντίνος Αναστασιάδης, Ευαγγελία Ευαγγελίδου, Μαρία Καπετανδημητρίου, Παρασκευή Κασιμίδου, ο Ευριπίδης Χατζίκας, Αλέξανδρος Λαζαρίδης, η Κυριακή Πανίδου και άλλοι[33].

Σχολική Βιβλιοθήκη

Τόσο στο Αναγνωστήριο όσο και στα αλληλοδιδακτικά διδακτήρια αλλά και στο νέο διδακτήριο λειτούργησε σχολική βιβλιοθήκη. Στα δύο πρώτα η βιβλιοθήκη εμπλουτίστηκε με δωρεές και υποστηρίχθηκε οικονομικά από τον καπνέμπορο Σμύρνης, Τσαταλτζιανό στην καταγωγή Στέργιο Μιχαηλίδη «Ευφύμως εμπορευομένου εν Σμύρνη, επίτιμου προέδρου της εν λόγω Αδελφότητος, ποικίλας και γενναίας παράσχοντος ευεργεσίας τη Κοινότητι»[34]. Τα βιβλία αυτά όπως και άλλα που υπήρχαν καταστράφηκαν στη β΄ βουλγαρική κατοχή.

Ακόμη σύμφωνα με την έκθεση του Διευθυντή του Σχολείου (1953) υπήρχε «Σχολική βιβλιοθήκη προπολεμικώς (εννοεί πριν από το 1940), αριθμούσα περί των 500 τόμων διαφόρων βιβλίων παιδαγωγικών, επιστημονικών, εγκυκλοπαιδικών και πολλών παιδαγωγικών περιοδικών. Πάντα όμως ταύτα ανηρπάγησαν υπό των Βουλγάρων και κατεστράφησαν διότι ευθύς αμέσως μετά την κατάληψιν των μερών αυτών ήρχισαν την καταστροφήν και την εξαφάνησιν του ελληνικού βιβλίου και παντός τι ελληνικού». Εδώ πρέπει να σημειωθεί ότι στη μαρμάρινη επιγραφή πάνω από τον εξώστη της μεγάλης αίθουσας τελετών, υπήρχε η εξής επιγραφή «ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΗΡΙΑ ΤΗΣ ΕΛΛΗΝΙΚΗΣ ΟΡΘΟΔΟΞΟΥ ΚΟΙΝΟΤΗΤΟΣ ΤΣΑΤΑΛΤΖΗΣ 1912» Χέρια όμως βουλγαρικά την έσβησαν το 1942[35].

Μέσα διδασκαλίας – σχολικός κήπος

Όπως αναφέρεται στην έκθεση του Διευθυντή του Σχολείου (1953) στο παλαιό Αρρεναγωγείο υπήρχαν πολλά όργανα γυμναστικής και άλλα διδασκαλίας τα οποία καταστράφηκαν ή κλάπηκαν την περίοδο 1916 – 1918 μαζί με τα όργανα του Μουσικού Συλλόγου «Η ΑΝΑΓΕΝΗΘΕΙΣΣΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ». Για την περίοδο 1919 -1940 η ίδια πηγή αναφέρει την παντελή έλλειψη οργάνων. Από τα παραπάνω διαπιστώνεται ότι όσο η λειτουργία του σχολείου ήταν κοινοτική, υπήρχε επάρκεια μέσων και οργάνων!

Ακόμη η παιδαγωγικοδιδακτική αναγκαιότητα ύπαρξης σχολικού κήπου για την εποχή αυτή, στα πλαίσια της βιωματικής διδασκαλίας, κρινόταν ιδιαίτερα απαραίτητη. Όμως η έλλειψη νερού (εδώ πρέπει να αναφερθεί ότι ο οικισμός υδρευόταν ακόμη και την περίοδο αυτή με το βυζαντινό σύστημα υδροδότησης, δηλαδή από πηγάδια, αφού ο υδροφόρος ορίζοντας ήταν αρκετά ψηλά και σε πολλά σημεία εντός και εκτός του οικισμού ανέβλυζαν πηγές) επειδή το νέο διδακτήριο κατασκευάστηκε σε γήλοφο στο υψηλότερο σημείο του οικισμού αποτελούσε ουσιαστικό εμπόδιο στη λειτουργία του ακόμη και μεταπολεμικά (1944).

Συμπερασματικά

Στην κωμόπολη (Τσατάλτζα) Χωριστή Δράμας (σημερινό Δ.Δ. του Δήμου Δράμας) τα ελληνικά γράμματα διδάσκονται από το 1844. Οι κάτοικοι ως εραστές της ελληνικής παιδείας κτίζουν αλληλοδιδακτικά σχολεία το 1849, αγοράζουν έπιπλα για τη λειτουργία των σχολείων, πίνακες, πλακοκόνδυλα και για τους μαθητές βιβλιάρια αλληλοδιδακτικής. Μισθοδοτούν δασκάλους με έσοδα αυτά της εφοροεπιτροπής, που εκλέγεται και απέδιδε οικονομικό απολογισμό σε γενική συνεδρίαση παρουσία του εκάστοτε Μητροπολίτη ή του Αρχιερατικού Επιτρόπου. Η υψηλή τιμή του καπνού που αποτελούσε την αποκλειστική απασχόληση των κατοίκων συνέβαλε να αναπτυχθεί πνεύμα κοινότητας μεταξύ τους και να προχωρήσουν στην ανέγερση περικαλλών μνημείων, που με τη σειρά τους συνέβαλαν στην πνευματική τους ανάταση (Εκκλησία, Αναγνωστήριο, Σχολείο).

Πηγές

Μαρτυρίες κατοίκων

Αρχείο του Τηλέμαχου Γ. Ψάλτου, (κατοίκου Χωριστής).

Αρχείο Δ.Σ. Χωριστής, Δελτίο πληροφοριών λειτουργίας σχολείου, Χωριστή 9-6-1977.

Αρχείο Δ.Σ. Χωριστής, Έκθεσις συνοπτική της ιστορίας του Σχολείου, Χωριστή 5-5-1953.

Κώδηξ της Ελληνορθοδόξου κοινότητος Τσατάλτζιας, 1842.

Αρχείο του 1ου Δημοτικού Σχολείου Προσοτσάνης. Κώδικας «της εν Προσοτσιάνη Ιεράς Εκκλησίας των Εισοδίων της Θεοτόκου».

Αρχείο Δ/νσης Π.Ε. Ν. Δράμας, Βιβλίον Πράξεων Εποπτικού Συμβουλίου Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως, Πράξη 103 / 27 Απριλίου 1927.

Μουσικοδραματικός Σύλλογος Χωριστής «Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΘΕΙΣΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ», Ημερολόγιο 1999, Μάρτιος.

Βιβλιογραφία 

  1. Βασιλείου, Ευάγ. (2001), Ο εθνομάρτυρας – Άγιος Μητροπολίτης Δράμας – Σμύρνης Χρυσόστομος, ΔΕΚΠΟΤΑ, Δράμα.
  2. Γιομπαλάκης, Αθ. (1960), Η Κεντρική Σχολή Αλιστράτης, επιστολή 4η, στο «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ», τόμος τέταρτος, (1955 – 1960).
  3. Ζήβα, Α., Δ., Καρδαμίτση – Αδάμη, Μ. (1979), Σύντομο ιστορικό των σχολικών κτιρίων στην Ελλάδα, στο «Αρχιτεκτονικά θέματα», τ.13.
  4. Ι.Π. (1910), Περιγραφή Τσατάλτζης, «ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΝ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ», έτος Γ΄.
  5. Κιουρτσή – Μιχαλοπούλου, Χ., Α. (1998), Ο μακεδονομάχος Ιωάννης Σαμαράς (1878 – 1911), στο «Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός», Β΄ Επιστημονική Συνάντηση, Δράμα, 18 – 22 Μαρτίου 1994, ΔΕΚΠΟΤΑ, Δράμα.
  6. Κυρατσός, Διον. (1987), Ιστορία της ιεράς Μητροπόλεως Δράμας, ΔΕΚΠΟΤΑ, Δράμα.
  7. Παπάζογλου, Μ., Χ. (2003), Η παιδεία στη Δράμα και την περιοχή της, (1800-2002), Δράμα.
  8. Παπακωνσταντίνου, Π., Ανδρέου, Απ. (1992), Τα Διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής σκέψης 1875 – 1914, Οδυσσέας, Αθήνα.
  9. Πασχαλίδης, Β., (1992), Δραμινά ιστορικά, Δράμα.
  10. Πασχαλίδης, Δ. (2002), Ο Κώδικας της Ελληνορθοδόξου Κοινότητος Τσατάλτζιας (Χωριστή Δράμας) 1842 – 1916, στο «Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός» Γ΄ Επιστημονική Συνάντηση, Δράμα 21 – 24 Μαΐου 1998, ΔΕΚΠΟΤΑ, Δράμα.
  11. Πασχαλίδης, Δ., (1994), Η Χωριστή κατά τη β΄ βουλγαρική κατοχή (1916 – 1918), στο «Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός», Β΄ Επιστημονική Συνάντηση, Δράμα, 18 – 22 Μαρτίου 1994, ΔΕΚΠΟΤΑ, Δράμα.
  12. Στεφάνου, Δ. (1960) Σχολική υγιεινή μετά στοιχείων παιδολογίας, Αθήνα.
  13. Στατιστική απογραφή του 2001.
  14. Τσελεπίδης, Τηλ. (2000), Δράμα, Ηδωνίδα γη και Πρασιάδα λίμνη, Αφοί Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη.
  15. Χατζή Καλού, Μ. (1909), Εντυπώσεις εκ της ιεράς Μακεδονίας και Θράκης, Πανελληνίου Κράτους, Εν Αθήναις.

 [1] Πασχαλίδης, Δ.(1994), Η Χωριστή κατά τη β΄ βουλγαρική κατοχή (1916 – 1918), στο, Η Δράμα και η περιοχή της, Ιστορία και Πολιτισμός, Β΄ Επιστημονική Συνάντηση, Δράμα, 18 – 22 Μαρτίου 1994, ΔΕΚΠΟΤΑ: Δράμα, σελ. 643.

[2] Τσελεπίδης, Τηλ. (2000), Δράμα, Ηδωνίδα γη και Πρασιάδα λίμνη, Αφοί Κυριακίδη: Θεσσαλονίκη, σελ. 446.

[3] Στατιστική απογραφή του 2001.

[4] Μαρτυρία του κ. Σιδηρόπουλου Σίμου, κατοίκου Χωριστής, σε συνέντευξη προς τους συντάκτες της εργασίας, στις 7 Αυγούστου 2006.

[5] Μαρτυρίες των κ.κ. Μπριντζή Αθανασίου και Παρασκευαΐδη Γεωργίου, κατοίκων Χωριστής σε συνέντευξή τους προς τους συντάκτες της εργασίας στις 21 Αυγούστου 2006.

[6] Η περιοχή της Δράμας κατακτήθηκε από τους Οθωμανούς σύμφωνα με διάφορες πηγές το 1373 και με άλλες το 1383.

[7] «Κώδηξ της Ελληνορθοδόξου κοινότητος Τσατάλτζιας. 1842» ο Κώδικας φυλάσσεται στο Αρχείο της Εκκλησιαστικής Επιτροπής του ιερού ναού της Κωμόπολης.

[8] Αρχείο του 1ου Δημοτικού Σχολείου Προσοτσάνης. Εκεί βρέθηκαν 28 φύλλα, αποσπασματικά, ενδεχομένως κάποιου Κώδικα «της εν Προσωτσάνη Ιεράς Εκκλησίας των Εισοδίων της Θεοτόκου». Τα φύλλα αυτά καλύπτουν, με πολλές ελλείψεις, την περίοδο 1890 – 1906. Περιέχουν στοιχεία που αφορούν θέματα κοινοτικά, διαχείρισης της περιουσίας της Εκκλησίας και της συντήρησης των σχολείων. Δίνουν πληροφορίες για τη μισθοδοσία των δασκάλων, την αγορά και πώληση βιβλίων, την αγορά μέσων και οργάνων διδασκαλίας, τους εράνους για την κατασκευή των διδακτηρίων και άλλα.

[9] Κιουρτσή – Μιχαλοπούλου, Χ., Α. (1998), Ο μακεδονομάχος Ιωάννης Σαμαράς (1878 – 1911), στο Β΄ Επιστημονική Συνάντηση, Δράμα, 18 -22 Μαΐου 1994, ΔΕΚΠΟΤΑ: Δράμα, σ. 616-629.

[10] Πασχαλίδης, Δ. (1998), ό.π., σελ. 658.

[11] Κυρατσός, Διον. (1987), Ιστορία της ιεράς Μητροπόλεως Δράμας, ΔΕΚΠΟΤΑ: Δράμα, σελ. 104 – 112.

[12] Πασχαλίδης, Δ. (2002), Ο Κώδικας της Ελληνορθοδόξου Κοινότητος Τσατάλτζιας (Χωριστή Δράμας) 1842 – 1916, στο Η Δράμα κι η περιοχή της, Γ΄ Επιστημονική Συνάντηση, Δράμα 21 – 24 Μαΐου 1998, ΔΕΚΠΟΤΑ: Δράμα, σελ. 493 – 495.

[13] Παπακωνσταντίνου, Π., Ανδρέου, Απ. (1992), Τα Διδασκαλεία και η ανάπτυξη της παιδαγωγικής σκέψης 1875 – 1914, Οδυσσέας: Αθήνα, 1992, σ. 47 – 60: Η αλληλοδιδακτική μέθοδος διδασκαλίας καθιερώθηκε στο ελεύθερο ελλαδικό κράτος από τον Ι. Καποδίστρια, αν και από το 1819 λειτουργούσε αλληλοδιδακτικό σχολείο στους Δολούς της Μάνης. Παιδαγωγοί όπως ο Γ. Κλεόβουλος, ο Αθ. Πολίτης και ο Ι. Κοκκώνης κυριάρχησαν στα εκπαιδευτικά πράγματα την πρώτη απελευθερωτική περίοδο, με τον τελευταίο να επικρατεί τόσο στην καποδιστριακή, όσο και στην οθωνική περίοδο (μέχρι το 1852), στον οποίο ανατέθηκε η συγγραφή του «Οδηγού της αλληλοδιδακτικής μεθόδου». Ο Οδηγός γνώρισε τρεις επανεκδόσεις μέχρι το 1860 «… μετά βελτιώσεων και προσθηκών κατά το Β.Δ. της 23ης Ιουλίου 1856, εν αις και περί διδακτικών μεθόδων εν γένει». Η εφαρμογή της μεθόδου γνώρισε ισχυρή αντίδραση από το Πατριαρχείο, που αν και «με το Β.Δ. της 3ης Σεπτεμβρίου 1880 καταργήθηκε η αλληλοδιδακτική και εισήχθη η συνδιδακτική», αυτή συνέχισε να εφαρμόζεται σε πολλά σχολεία του μη ελεύθερου Ελληνισμού.

[14] Στο αρχείο του Τηλέμαχου, Γ. Ψάλτου, (κατοίκου Χωριστής). διασώζεται το αναμνηστικό της ίδρυσης της Φιλοπτώχου αδελφότητος με τις εξής ενδείξεις: «Ο Ελαιών πτωχόν, δανείζει Θεώ. Φιλόπτωχος Αδελφότης Τσατάλτζιης Άγιος Γεώργιος, ιδρυθείσα τω 1902 Ιουλίου 26, Παρά της Α.Σ. (Αυτού Σεβασμιώτητος), Αγίου Δράμας Χρυσοστόμου». Στο κέντρο της υφασμάτινης εικόνας υπάρχει η παράσταση του Αγίου Γεωργίου. Περιοδικό «ΨΙΘΥΡΟΙ», (2006) σελ. 52.

[15] Χατζή Καλού, Μ. (1909), Εντυπώσεις εκ της ιεράς Μακεδονίας και Θράκης, Πανελληνίου Κράτους, Εν Αθήναις, σελ. 25 – 26. « …Άμα ως αφήχθην εισήλθον εις τον περιγύρον του μεγαλοπρεπούς ναού των Εισοδίων της Παναγίας, όπου υπάρχουν κατά σειράν κυκλοειδώς εις το αυτό περιβόλον τα Εκπαιδευτήρια, το Γυμναστήριον και το Αναγνωστήριο της Φιλοπτώχου Αδελφότητος «Άγιος Γεώργιος». Το Αναγνωστήριον είναι νεόδμητον, κτίριον μεγαλοπρεπές. Είναι πολυτελέστατον, εδαπάνησαν προς ανέγερσιν άνω των 1200 λιρών. Επεσκέφθην τα Σχολεία, την Εκκλησίαν, η οποία διά του μεγαλείου της τιμά ολόκληρον την Κοινότητα. Είναι κτίριον νεόδμητον πελώριον, υπάρχουν πολλές αρχαίες εικόνες. Το εικονοστάσιο δε είναι ανεκτίμητον. Προς ανέγερση του ναού εδαπανήθησαν άνω των 6000 λιρών. Υπάρχει Φιλόπτωχος Αδελφότης Κυριών, η οποία προοδεύει και χρησιμοποιεί τους εράνους και συνδρομάς εις διαφόρους ιερούς σκοπούς. … Οι νέοι της Τσατάλτζιας, οίτινες εμφορούνται από πλήρη πατριωτισμόν και διακρίνονται δια τα γενναία και ηρωικά αισθήματά των ίδρυσαν όμιλον μουσικόν και δραματικόν. Παριστάνονται επί της σκηνής διάφορα ηρωικά εθνικά δράματα παραδείγματος χάριν αρματολοί και κλέφται, Μαρκομπότσαρης, Παύλος Μελάς κ.λπ.. Τοιουτοτρόπως εργάζονται οι αδελφοί ημών Μακεδόνες. Η Τσατάλτζια υπό εθνικήν έποψιν θεωρείται και δικαίως ως η ακρόπολις του Ελληνισμού.

[16] Βασιλείου, Ευάγ. (2001), Ο εθνομάρτυρας – Άγιος μητροπολίτης Δράμας – Σμύρνης Χρυσόστομος, ΔΕΚΠΟΤΑ,: Δράμα, σελ. 46. «Ο κατά κόσμον Θεμιστοκλής Χατζησταύρου πνευματικό τέκνο του εθνομάρτυρα Χρυσοστόμου προσέφερε πολύτιμες υπηρεσίες. Καταδιώχθηκε από τις τουρκικές αρχές και διέφυγε μέσω Καβάλας στην Κωνσταντινούπολη. Αργότερα εξελέγη μητροπολίτης Τραλλέων και μετά τη Μικρασιατική Καταστροφή επανήλθε στην Ελλάδα εξελέγη πρώτος μητροπολίτης της νεοσύστατης Μητροπόλεως Φιλίππων, Νεαπόλεως, Θάσου και κατά τα τελευταία έτη της ζωής του αναδείχθηκε Αρχιεπίσκοπος Αθηνών.

[17] Την ίδια καταγραφή βρίσκουμε και στη σελίδα 17 (δική μας αρίθμηση) των αποσπασματικών φύλλων του Κώδικα της Προσοτσάνης.

[18] Κυρατσός, Δ. (1998), Συμβολή στην ιστορία της Ιεράς Μητροπόλεως Δράμας, ΔΕΚΠΟΤΑ: Δράμα, σελ. 196. Η απάντηση έρχεται στις 20 Απριλίου 1911 «Τω Δράμας Αγαθαγγέλω. Επί τη βάσει της σχετικής αιτήσεως της Ιερότητος αυτής γενομένων των προσηκουσών ενεργειών διά την έκδοσιν του νενομισμένου Αυτοκρατορικού Φιρμανίου υπέρ ανεγέρσεως Σχολής εν τω χωρίω Τσατάλτζα της επαρχίας αυτής, εξεδόθη έναγχος το τακτικόν υπουργικόν Ιστιλάμιον, όπερ και παραληφθέν διαβιβάζεται εγκλείστως ώδε τη Ιερότητι αυτής, διά τα περαιτέρω.»

[19] Βασιλείου, Ευ., ό.π. σελ. 86.

[20] «Κώδηξ …» ό.π. σελ. 234

[21] Αρχείο Δ.Σ. Χωριστής, Δελτίο πληροφοριών λειτουργίας σχολείου, Χωριστή 9-6-1977. «Κατά τη διάρκεια του Μακεδονικού αγώνος περισσότερα από 200 παλικάρια από την Χωριστή έγιναν αντάρτες του καπετάν Τσάρα και άλλων καπεταναίων και αγωνίστηκαν με ηρωισμού εναντίον των Βουλγάρων. Ανάμεσα σε αυτούς ξεχωρίζουν τα εξής ονόματα: Παλιάγκας Πολύχρονης (αρχηγός της ενόπλου ομάδος κρούσεως Χωριστής), Παπαρδέλας Δημήτριος (διατηρούσε στο σπίτι του μυστική αποθήκη με όπλα), Δώδος Γεώργιος ή Γκόγκας (με το πρόσχημα του καπνομεσίτη γύριζε στα χωριά και συγκέντρωνε πληροφορίες που τις μετέφερε στο κέντρο και όπου κι έπαιρνε εντολές που τις μετέφερε στους αγωνιστές της περιοχής), Μεσσήνης Θεολόγος (πρόεδρος της επιτροπής εράνων), Μεσσήνης Δημήτριος (Σύνδεσμος πληροφοριών), Τσαμπάζης Ανέστης (Πρόεδρος του χωριού), Καραντωνίου Ανέστης (υπαρχηγός ομάδες κρούσεως), Μπίντζιος Δημήτριος (Σύνδεσμος πληροφοριών)». Πόρναλης Αθανάσιος, (στο υπόγειο του σπιτιού του οποίου υπήρχε κρύπτη για να φυλάγονται επισκέπτες – αγωνιστές), Μιλτιάδης Περσιανλής (μέλος της ομάδας κρούσης) κ.ά..

[22] Προφορικές μαρτυρίες της Βασιλικής Περσιανλή – Λαμπριανίδου για τη συμμετοχή του αδελφού της Κωνσταντίνου Περσιανλή, που ως ιππέας του ελληνικού στρατού πήρε μέρος στο Β΄ βαλκανικό πόλεμο (1913) και επέστρεψε ως ένστολος, απελευθερωτής, στο πατρικό του σπίτι τον Ιούλιο του 1913.

[23] «Κώδηξ …», ό.π., καταχώρηση με ημερομηνία 15 Ιουλίου 1913. Στις 30 Ιουνίου 1913 αποχωρώντας τα βουλγαρικά στρατεύματα από το Δοξάτο προχώρησαν σε σφαγές, δηώσεις και καταστροφές της κωμόπολης.

[24] Πασχαλίδης, Β., (1992), Δραμινά ιστορικά, Δράμα, σελ. 108.

[25] Ζήβα, Α., Δ., Καρδαμίτση – Αδάμη, Μ. (1979), Σύντομο ιστορικό των σχολικών κτιρίων στην Ελλάδα, στο Αρχιτεκτονικά θέματα, τ.13, σελ. 174 – 183.

[26] Ζήβα, ό.π. σελ. 36.

[27] Στεφάνου, Δ. (1960) Σχολική υγιεινή μετά στοιχείων παιδολογίας, Αθήνα σελ. 63 -72.

[28] Πασαχλίδης, Δ. (1998), Η Χωριστή κατά τη β΄ ό.π., σελ. 642 -709.

[29] Αρχείο του Δ.Σ. Χωριστής, Έκθεσις συνοπτική της ιστορίας του Σχολείου, Χωριστή 5-5-1953.

[30] Παπάζογλου, Μ., Χ. (2003), Η παιδεία στη Δράμα και την περιοχή της, (1800-2002), Δράμα, σελ. 195.

[31]. Γιομπαλάκης, Αθ. (1960), Η Κεντρική Σχολή Αλιστράτης, επιστολή 4η, στο ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΑ, τόμος τέταρτος, (1955 – 1960), σελ .385.

[32] Αρχείο Δ/νσης Π.Ε. Ν. Δράμας, Βιβλίον Πράξεων Εποπτικού Συμβουλίου Στοιχειώδους Εκπαιδεύσεως, Πράξη 103 / 27 Απριλίου 1927.

[33] Αρχείο Δ.Σ. Χωριστής, Έκθεσις … (1953)

[34] Ι.Π. (1910), Περιγραφή Τσατάλτζης, ΜΑΚΕΔΟΝΙΚΟΝ ΗΜΕΡΟΛΟΓΙΟΝ, έτος Γ΄, σελ. 314.

[35] Μουσικοδραματικός Σύλλογος Χωριστής «Η ΑΝΑΓΕΝΝΗΘΕΙΣΑ ΜΑΚΕΔΟΝΙΑ», Ημερολόγιο 1999, Μάρτιος.